روانشناسی بلوغ
روانشناسی بلوغ
مقدّمه:روانشناسی‌بلوغ‌به‌بررسی‌تغییرات‌وویژگی‌های‌مربوط‌به‌بلوغ‌درجنبه‌های‌مختلف‌جسمی،روانی‌واجتماعی‌می‌پردازدوفرآیند بلوغ‌رابه‌عنوان پدیده‌ی‌مهم‌درانتقال‌ازکودکی‌به‌بزرگ‌سالی‌موردبحث‌وبررسی قرارمی‌دهد.
تاریخچه‌ی روان شناسی بلوغ
در مطالعه‌ی تغییرات مربوط به بلوغ "ارسطو" تغییرات خاص از بلوغ جنسی را شرح داده و همچنین به تغییرات روانی همزمان با این تغییرات اشاره کرده است. "ژان ژاک روسو" در قطعه‌ای از خطابه‌ی مدیحه‌ی سن برنارد به بوسوئه و همچنین در کتاب چهارم امیل از اسرار دوران بلوغ که آن را تولد ثانوی نامیده است، بحث می‌نماید. اوّلین مقاله‌ی معتبر و علمی در رابطه با بلوغ توسط برنمایم در سال 1891 منتشر شد و بالاخره با پژوهش‌های گسترده‌ی استانلی‌هال به عنوان پدر روان شناسی بلوغ (نوجوانی) این مطالعات وارد حیطه‌ی روانشناسی شد.
مباحث مورد بحث در روان شناسی بلوغ
مفهوم بلوغ و تفاوت آن با نوجوانی
بررسی و تعییم مفهوم بلوغ از طرف روان شناسان بلوغ و صاحب نظران سایر حوزه‌های مورد بررسی قرار گرفته است. اکثریت قریب به اتفاق صاحب نظران در مورد واژه‌های بلوغ و نوجوانی توافق ندارند و معمولا پیدا کران نظریه‌ای مشترک بین آنها کار دشواری است. عمدتا توجه به تغییرات جنسی در اکثریت تعاریف مورد تاکید بوده است و بلوغ را مرحله‌ی شروع تغییرات جسمی و جنسی دانسته‌اند که در آغاز نوجوانی اتفاق می‌افتد.ویژگی‌های‌بلوغ ، مراحل بلوغ ، انواع بلوغ ، سن بلوغ ، معیار بلوغ،علل بلوغ‌ازدیگرمباحث مورد بحث درروانشناسی بلوغ است که توسط روان شناسان بلوغ مورد بررسی قرار گرفته و نظریاتی ارائه شده است.
عوامل موثر در بلوغ
در این مقوله روانشناسی بلوغ تاثیر عواملی چون عوامل اجتماعی ، اقتصادی ، زمان ، عوامل عصبی و هورمونی را مورد بررسی قرار می‌دهد. نظریات ارائه شده در این مقوله با انجام پژوهش‌ها و تحقیقات اجتماعی ، زیستی و ... در جوامع مختلف بدست می‌آید.
بررسی آگاهی از تغییرات بلوغ و بازتاب آنها در شخصیت از مقوله‌های مهم و مورد علاقه‌ی روان شناسی بلوغ است. توجه به نگرانی‌های ناشی بویژه بلوغ جنسی و هموارسازی طـــــــــی این مسیر برای نوجوان از دیدگاه روان شناسی نوجوانی حائز اهمیت است.
ارتباط روان شناسی بلوغ با سایر حوزه‌های علمی از آنجائی‌که بلوغ به عنوان یک مفهوم کلی و گسترده،جنبه‌های مختلفی‌از رشد را شامل می‌شود مثل بلوغ جنسی و جسمی ، بلوغ عاطفی ، بلوغ اجتماعی ، بلوغ اقتصادی و .... روان شناسی بلوغ علاوه بر ارتباط تنگاتنگ و عمیق خود با سایرحوزه‌های روان شناسی همچون روان شناسی رشد ، روان شناسی شخصیت ، روان شناسی بالینی و مشاوره با دیگر شاخه‌های علمی نیز ارتباط گسترده‌ای دارد.
در بررسی ویژگی‌های بلوغ اجتماعی و تغییرات خاص از آن در زندگی نوجوان روان شناسی بلوغ عمدتاً از علوم اجتماعی و نظریات و مباحث موجود در این شاخه سلاحی جوید.
درپیوند بین روانشناسی‌بلوغ وعلوم‌اجتماعی‌پرسش‌هایی‌چون: یک‌جامعه چه استنباطی ازبلوغ دارد؟ چه نقشی برای فردی‌که‌دوران‌بلوغ‌راسپری می‌کند می‌شناسد؟ و شیوه‌ی تأثیرگذاری آن بر سهولت بلوغ چگونه است؟
بنابراین پیوند تغییرات روانی دوارن بلوغ ، طول بلوغ و … نشان داده‌اند. پژوهش‌های اریمان و همین‌طور تحقیقات لاندیس بر این تفاوت صحه گذارده‌اند. لاندیس سه نوع ساخت اجتماعی شامل: جامعه‌ی بدوی روستایی و شهری را بر شمارد که بلوغ افراد خود را به شیوه‌های متفاوتی تحت تأثیر قرارمی‌دهند.
پژوهش‌های مارگرت مید در مورد قبایل جزیره ساموا و گینه نو نیز از آثار به نسبت قدیمی جامعه‌ی شناختی و مردم شناختی است که به تأثیر عوامل محیطی در دوران بلوغ توجه داشت. مارگرت مید نشان داده است که علائم بلوغ را نباید تنها معلول تغییرات درونی و جسمانی دانست و این عوارض بر حسب شرایط اجتماعی بسیار متنوع خواهند بود.
از سوی دیگر در مباحث مربوط به بررسی علائم جسمی و ظاهری‌بلوغ بین روان شناسی بلوغ و علوم زیستی و فیزیولوژیک پیوندی برقرار می‌شود. شناسائی علائم بلوغ در حیطه‌ی جسمی و جنسی شامل رشد صفات اوّلیه و ثانویه‌ی جنسی ، رشد قد ، وزن ، اندام‌های داخلی مثل قلب ، شش‌ها و ... سوخت و سازها و نیازهای تغذیه‌ای ، توانایی‌بدنی و عضلانی و شیمی خون ، ارتباط بین روان شناسی بلوغ و علوم زیستی را مستحکم‌ترمی‌سازد.
یافته‌های حاصل از تحقیقات زیستی و فیزیولوژیک موادّ خاص برای تحقیقات روانشناسی بلوغ به شمار می‌روند. در کنار بروز تغییرات طبیعی و همه‌گیر بلوغ مواردی در این دوارن ظاهر می‌شود که ریشه‌ی به هنجار نداشته و اغلب به عنوان ویژگی‌های نابهنجار دوران بلوغ به شمار می‌روند. برخی انحرافات و بزهکاری‌ها و رفتارهای نابهنجار با دوارن بلوغ ارتباط دارند و همچنین شروع برخی اختلافات روانی دوره‌ی بلوغ شناسایی شده است. در این حیطه‌ی روان شناسی بالینی ، روان شناسی مشاوره و علوم تربیتی با روان شناسی بلوغ وارد عمل می‌شوند.
به عنوان مثال آشنایی با یافته‌های روان شناسی بلوغ برای متخصصان علوم تربیتی و بالینی و مشاوره از جهت تشخیص طبیعی بودن یا نابهنجار بودن رفتار ارجاع داده شده بسیار حائز اهمیت است. همچنین در برنامه‌ریزی‌های مربوط به آموزش و تربیت ، به عنوان مثال ارائه‌ی بینش صحیح به نوجوانان در جهت شناخت بلوغ و ایجاد واقع بینی در آنان مورد توجهی فراوان می‌باشد.
روش پژوهش در روانشناسی بلوغ
روش‌پژوهش در این حوزه نیزهم‌چون سایر حوزه‌های روانشناسی با روش‌های علمی پژوهشی صورت می‌گیرد. به لحاظ ارتباط تنگاتنگ این شاخه با علوم زیستی و اجتماعی و از روش‌های آزمایشی و غیر آزمایشی (با سهم بیشتر تحقیقات غیر آزمایشی) رایج است.
بهداشت روانی دوران بلوغ
نوجوانی یکی از مهم‌ترین و پرارزشترین دوران زندگی هر فرد محسوب می‌شود زیرا سر آغاز تحولات و دگرگونی‌های جسمی و روانی در اوست و بلوغ نقطه‌ی عطفی در گذر زندگی او از مرحله‌ی کودکی به بزرگ‌سالی است. بر اساس تعریف سازمان جهانی دوره‌ی نوجوانی به گروه سنی 10 تا 19 سالگی اطلاق می‌شود و در اکثر کشورهای جهان به خصوص کشورهای درحال توسعه بخش قابل توجهی از جمعیت را نوجوانان تشکیل می‌دهند. با توجه به این واقعیت که نوجوانان، پدران و مادران فردا هستند پرداختن به مسائل بهداشتی‌شان (به خصوص بهداشت روان آنان) نه فقط برای خود آنها بلکه برای خانواده‌ها، جامعه و نسل آینده سودمند است و در برنامه‌ی توسعه‌ی هر کشوری می‌بایست به مسائل آنها توجّه خاص شود. آشنا شدن با پدیده‌های جدید در زندگی، انسان را از بار هیجانی همراه آن پدیده که غالباً اضطراب و آشفتگی است می‌رهاند، مطالعات روانشناختی نشان داده است که تأثیر منفی عوامل استرس‌زا که همراه با آگاهی قبلی است بسیار کمتر از زمانی است که عوامل استرس‌زا ناگهان و بدون مقدمه به انسان وارد می‌شوند. در زمینه‌ی برخورد با پدیده‌ی بلوغ جنسی و تغییرات جسمانی و روانی متعاقب آن هر اندازه آگاهی نوجوانان ما بیشتر باشد نتایج مبحث این مرحله از زندگی در مسیر آینده‌ی نوجوان بیشتر است. آگاهی نداشتن و یا عدم آگاهی کامل و صحیح، نوجوانان را گیج و سردرگم می‌کند و این حالات نتایج منفی و زیان‌باری به‌دنبال خواهد داشت. والدین و مربّیان وظیفه دارند اطّلاعات کافی در خصوص تغییراتی که در طول و به دنبال بلوغ جنسی در نوجوان اتفاق می‌افتد به تدریج و با استمرار ارائه کنند. عدم ارائه اطّلاعات کافی و صحیح در مورد بلوغ باعث می‌شود که نوجوان از منابع دیگر که معمولاً انحرافی است، اطّلاعات کسب کند و این اطّلاعات غلط می‌تواند او را به انحراف کشاند. والدین و مربّیان از یک تا دو سال قبل از بلوغ کامل نوجوان می‌بایستی اقدامات زیر را انجام دهند. او را آماده کنند که به زودی و به‌تدریج تغییراتی را در جسم و روان خود احساس خواهد کرد. به طرق مختلف او را مطمئن کنند که تغییرات ایجاد شده طبیعی است. از اینکه این تغییرات در او شروع شده به او تبریک بگویند و خاطرنشان کنند که دوره‌ی جدیدی در زندگی او آغاز شده است. به او یادآوری نمایند که این تغییرات در جهت تکامل فردی و قدمی بسوی اجتماعی شدن اوست به همین دلیل وظایف فردی و اجتماعی جدیدی برای او منظور شده است. خاطرنشان کنند که این تغییرات قطعاً شروع می‌شود اما زمان دقیق و مشخصی ندارد؛ بنابراین اگر دیرتر از دیگران هم شروع شود یک امر طبیعی است .به او بگویند که تغییرات جسمانی همراه با تغییرات روانی خواهد بود این تغییرات روانی در سه بعد هیجانی، خلقی و رفتاری اتفاق می‌افتد. نکته‌ی مهم در دوره‌ی بلوغ برقراری ارتباط صحیح با نوجوان است. کودک دلبند دیروز شما با تغییراتی که درجسم و روانش روی می‌دهد پا به دوران بزرگ‌سالی می‌نهد. او اینکه می‌خواهد هویت جدیدی را برای خودش به دست آورد، طبیعی است که در برقراری رابطه با او مشکلاتی برای شما بوجود آید.
برای‌این که روابط شما والدین و مربّیان با فرزند یا دانش‌آموز نوجوانتان صمیمانه‌تر و گرم‌تر باشد، لازم است که به نکات زیر توجه کنید:
پذیرش نوجوانان
گام اوّل برای ایجاد و تحکیم یک رابطه‌ی دوستانه و صمیمی با نوجوان این است که او را با همه‌ی کمی‌ها و کاستی‌هایش قبول داشته باشید. کاستی‌های رفتاری او را همچون نقاط قوّت و توانایی‌هایش بپذیرید و او را به عنوان فردی که دارای استقلال، سلیقه‌های خاص و عقاید قابل ارائه است، نگاه کنید. احساساتش را پذیرفته و اعتماد به نفس او را با کم اهمیّت جلوه دادن اشتباهات و تقدیر از کارهای پسندیده‌اش بالا ببرید.
نوجوانانتان را درک کنید
درک و برداشت از زندگی و مسائل آن متفاوت از برداشتی است که نوجوان دارد. او زندگی را به ساده‌ترین وجه ممکن می‌نگرد، بطوری که عقایدش برای شما پوچ و مسخره است. نسبت به عقایدش بی‌اهمیّت نباشید وی را مورد تمسخر قرار ندهید. چرا که این استهزاء به تداوم رابطه‌ی عاطفی با فرزندان لطمه می‌زند.
ارتباط را دو طرفه کنید
در بسیاری از اوقات و به دلایل گوناگون ممکن است شما والدین و مربیان به نوجوان بگویید که چه بکند و چه نکند و از او توقع حرف شنوی نیز داشته باشید. این برخورد با نوجوان که حاکی از ارتباط یک طرفه، معیوب و غیر قابل دوام است، منجر به سرکشی و عصیان نوجوان در برابر دستورات شما می‌شود و به رابطه‌ی عاطفی و صمیمانه‌ی بین شما و او لطمه می‌زند. در این مواقع بهتراست در برخورد با نوجوان، هر زمان که سخنی را گفتید از او نیز سخنی بشنوید و نظر او را نسبت به وظایف محوله‌اش جویا شوید.
از دادن پند و اندرز مستقیم خودداری کنید
نوجوانان از شنیدن نصیحت و اندرز مستقیم و اینکه آنها را یک‌جا ارائه کنید و اشکالات رفتاری و گفتاری‌شان را تذکر بدهید گریزان هستند. نوجوانان اعمال خود را بی‌نقص می‌دانند و تحمّل شنیدن پند و اندرز از جانب شما را ندارند. جهت اصلاح رفتار، آنها را بطور غیر مستقیم نسبت به‌اعمال‌ورفتارنادرست‌شان‌آگاه‌کنیدوخودتان‌الگویی‌برای‌آن‌هاباشیدتاباپیروی‌ازرفتاروگفتارشماروش‌صحیح‌برخوردرافراگیرند.آزادی‌عمل‌به‌نوجوانتان بدهید هم چنان‌که‌به‌کودک نوپا اجازه می‌دهیم‌تا گاهی خود به تنهایی راه رفتن راامتحان کندودفعاتی هم به زمین افتد، باید به نوجوان هم اجازه دادکه تاحدودی پیامدهای رفتارهایش راتجربه کند وطعم برخی سختی‌ها راچشیده وبرای زندگی مقاوم شود.
برای ارتباط با نوجوان وقت کافی بگذارید
وجوانان‌نیازمند‌توجه‌هستند،آن‌هامی‌خواهندصحبت‌کنند،اعتراض‌کنندواز هیجانات‌واتّفاقاتی‌که‌درمدرسه‌می‌افتدویاازدوستانشان‌می‌شنوند،حرف‌بزنند؛هرچه‌زمان‌این‌ارتباط‌باشمابه‌عنوان‌مادر،پدرویامربّی‌بیشترباشدخرسندی‌آن‌ها بیشتر شده و امکان ارتباط نادرست و غلط آنها کمتر خواهد شد.
توجّه به تأثیر مشکلات اجتماعی
مشکلات اجتماعی تأثیرات ناخوشایندی بر نوجوانان دارد. عدم مداخله‌ی شما والدین و مربّیان در بهبود شرایط اجتماعی، تأثیر تلاش‌هایتان را در خانه و مدرسه کم‌رنگ می‌کند.
انرژی سرشار نوجوانان نیاز به تخلیه دارد
در این سنین نوجوان دارای انرژی فراوان جسمانی است، بخشی از این انرژی در غریزه‌ی جنسی نهفته است که در شروع دوران نوجوانی به طریق‌مقبول‌اجتماع‌قابلیت‌ندارد.نوجوان‌مقادیردیگری‌ازانرژی‌جسمانی‌خــود رابه‌صورت‌رفتارهای‌پرخاش‌گرانه،مبارزه‌طلبی،حادثه‌جویی‌و... تخلیه می‌کند.
تشویق‌نوجوانان به انجام ورزش‌های مختلف، شرکت در فعّالیّت‌های الگوسازی برای آنان و تحریک آنها بر همانندسازی با آن الگوها باعث می‌شود تا آنها انرژی خود را به طریق منطقی تخلیه کنند.
وضعیت تحصیلی نوجوان را پیگیری کنید
در این سنین ممکن است که فرزند شما نسبت به درس اظهار بی‌علاقگی نماید و به اموری مثل افراط در ورزش کردن، رسیدگی به سر و وضع خود و ... بپردازد، چنان‌که می دانید پند، اندرز، سرزنش و مقایسه با دیگران کارساز نیست،لذا علت بی‌توجّهی او را نسبت به درس جستجو کرده و سعی در برطرف نمودن مشکل کنید.
آموزش مهارت در برقراری روابط اجتماعی
نوجوانان در دوره‌ی بحران بلوغ نسبت به تعلّق داشتن خود در گروه کودکان و یا بزرگسالان سردرگم می‌شوند و ممکن است که در میان جمع خانواده یا دوستان و آشنایان، رفتارهای بزرگ‌ترازسن و یا گاهی کودکانه از خود بروز داده و روابط اجتماعی پسندیده‌ای برقرار نکنند، که با شرکت دادن فرزند نوجوانتان در جمع دوستان و آشنایان مهارت روابط اجتماعی او را افزایش دهید؛ مثلاً با فرزند نوجوان خود به گردش‌های دو نفره بروید و در بسیاری از روابط اجتماعی نظیر آشنا شدن با دیگران، خرید کردن از مغازه، پیدا کردن نشانی یک مؤسسه و درخواست انجام کاری از یک اداره با وی تمرین عملی کنید.
استقلال طلبی نوجوان
نوجوان می‌خواهد از قید و بندهای دوران کودکی که او را به خانواده‌اش متصل کرده است، جدا شود و الگوهای جدیدی را جایگزین آنان کند. از طرفی نیز شدیداً به خانواده وابسته است و می‌خواهد که توقعاتش را برآورده کنند. لذا حس استقلال‌طلبی خود را با مخالفت، مقاومت کردن و لج‌بازی با والدین و مربّیان نشان می‌دهد و این نیاز نوجوان برای شما مشکل‌آفرین می‌شود. برای برخورد با این رفتار نوجوان، بهتراست همیشه با او به لحنی صحبت کنید که احساس نکند برایش تصمیم‌گیری می‌کنید آزادی را به تدریج و متناسب با سنی که دارد به او عطا کنید و نظارت غیر مستقیم داشته باشید و اگر زمانی دریافتید که از آزادی شما، سوء استفاده کرده به او تذکر داده و او را متوجّه اعمالش بکنید. بدانید که حذف آزادی، برای یک مدّت کوتاه می‌تواند برایش آموزنده باشد.
منــــــــــابــع
v http--www.iranpa.org انجمن‌روانشناسی‌ایران
v http--www.msrt.ir ماهنامه‌‌ی‌پیام‌مشاور
v http--www.aftab.ir مقالات‌بهداشت‌وروان
تهیّه‌وتنظیم:
